نگاهی به اندیشه دکتر محمود روح الامینی

مقدمه:

    شادروان دکتر محمود روح الامینی، در پنجم مهر ماه 1307 در کوهبنان کرمان دیده به جهان گشود و در هفدهم اسفند 1389 به دیار باقی شتافت. این استاد گرانقدر که چراغ همیشه فروزان علم مردم شناسی این کهن بوم و بر خواهد بود، سالیان زیادی در باغ نگارستان، که امروز دیگر حال و هوای فضای علمی دیروز را ندارد، به تدریس و تحقیق مشغول بود. نگارنده که از سال 1365 با تحصیل در رشته علوم اجتماعی با آثار ایشان، به ویژه "گرد شهر با چراغ" و "زمینه انسان شناسی" و ... آشنا بود، از سال 1373 با ورود به دوره کارشناسی ارشد رشته مردم شناسی در دانشگاه تهران، توفیق آن یافت تا در محضر این پیش کسوت مردم شناسی ایران به تحصیل و تحقیق بپردازد و یکی از افتخاراتش این است که دکتر روح الامینی بر وی منت نهاد و راهنمایی پایان نامه اش را با عنوان "اجتماعیات در سروده های مازندرانی" به عنوان آخرین پایان نامه پذیرفت. و افتخاری بزرگ تر آنکه بعد از تحصیل نیز ارتباط با این اندیشمند بزرگ کماکان ادامه داشت.

    نگارنده اکنون مصمم است تا با همکاری دانشگاه تهران و خانواده این مردم شناس شهیر ایرانی، باغ نگارستان را که استاد برای حفظ آن به عنوان یک مرکز علمی مردم شناسی،        خون دل ها خورده است، به عنوان "مرکز آثار و اسناد دانشگاهی" احیاء نماید و در کنار این مهم، که جزء آرزوهای دکتر بوده است، با سابقه چندین ساله ای که در جشنواره جوان خوارزمی، به عنوان یکی از جشنواره های مهم علمی در سطح ملی دارد، با هدف کاربردی کردن علم مردم شناسی و دستیابی به یافته های نوین در این عرصه که جزء اهداف مهم فعالیت های استاد بوده است، جشنواره دائمی علمی و پژوهشی مردم شناسی روح الامینی را پایه گذاری نماید، تا نشان "فانوس فروزان مردم شناسی" به نام روانشاد دکتر محمود روح الامینی به برگزیدگان پژوهشگر و نوآور اعطا شود. 

*** بومی کردن متدلوژی پژوهش های مردم شناسی

      پس از تولد علم مردم شناسی در مغرب زمین، مهم ترین شیوه پژوهش در این علم، تحقیق میدانی بوده است. سیاحان، جهانگردان، میسیونرهای مذهبی، استعمارگران و پژوهشگران وارد جوامع ابتدایی سرخ پوستان آمریکا، بومیان استرالیا و سرزمین آفریقا شدند. با ورود علم         مردم شناسی به ایران، شیوه تحقیق آن نیز به عنوان اصلی ترین روش تحقیق در این علم به کار گرفته شد.

     دکتر روح الامینی معتقد بود که اگر در مغرب زمین، تحقیق میدانی به عنوان اصلی ترین روش به کار گرفته شد، به این دلیل بود که آنان فاقد متون کهن ادبی ،تاریخی  و اجتماعی کافی بودند که بتوان با بررسی آنها فرهنگ کهن را به تصویر کشید. به ناچار آنها به مطالعه میدانی پرداختند تا با مطالعه جوامع ابتدایی و مقایسه آنها با جوامع اولیه، به فرهنگ های کهن دست یابند. درحالی که مشرق زمین و به ویژه کشور ایران، دارای متون ارزشمندی از دوران کهن است که مطالعه آنها می تواند بیشتر،بهتر و موثق تر،  فرهنگ گذشتگان را به ما معرفی می کند.

    بنا براین، ایشان ضمن پذیرش و ارج نهادن به تحقیق میدانی ، با تأثیر پذیری  از دکتر غلامحسین صدیقی، روش تحقیق در متون کهن را نیز به عنوان یکی از روش های مهم تحقیق در ایران، سرلوحه کار خویش قرار دادند.

    ایشان نه تنها آثار ماندگاری در این روش بر جای نهادند؛ که به آموزش عملی این متدلوژی به دانشجویان پرداخت.

     دکتر روح الامینی معتقد بودند که شاهنامه فردوسی، دیوان حافظ،قابوسنامه،حدودالعالم، کیمیای سعادت، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم،آثارالباقیه، گلستان و بوستان ،سفرنامه ناصرخسرو و... میدان های تحقیق بکر و ارزشمندی هستند که فرهنگ دوران گذشته را می توان به تصویر کشید. 

***چرایی وچیستی پدیده های طبیعی:

     پژوهشگران معمولاً به بررسی پدیده هایی می پردازند که عجیب، خارق العاده، تازه و یا منحصر به فرد باشد. عمدتاً پدیده های عادی از نگاه پژوهشگران دور می ماند. به همین دلیل، پژوهشگران مردم شناسی کمتر به تحقیق در جامعه خود می پردازند؛ چون هر آنچه که در محیط آنها وجود دارد، عادی و طبیعی جلوه می نماید.

     ایشان معتقد بودند که باید چرایی و چیستی همه پدیده ها، ولو عادی را مورد کنکاش قرار داد. وی با این شیوه تحقیق، تمام آنچه را که مشاهده می کنیم و تمام پدیده ها را برای یک بررسی مردم شناسانه به چالش کشید: مثلاً چرا عده ای در مراسم عزا، لباس سفید می پوشند و عده ای دیگر، لباس مشکی بر تن می کنند؟

     چرا تنور که یک ابزار خصوصی و خانگی بوده، عمومی شده و گرمابه که یک مکان عمومی بوده، اختصاصی و شخصی گردیده است؟ چرا سفره به شکل مربع یا مستطیل است؟ و.... 

***ترسیم جامع و کامل پدیده ها :

    دانشجویان و پژوهشگران در ایران با دو مشکل اصلی مواجه هستند: یکی آنکه عادت به نوشتن ندارند و آنچه را می بینند، نمی نگارند.  در حالی که می توان با یک مسافرت تفریحی یک     هفته ای کتابی نگاشت، بعضی از دانشجویان و پژوهشگران با سفرعلمی چندماهه، شاید هیچ مقاله ای ننویسند.

    مشکل دیگر آنکه آنچه را می نگارند، به دلیل نارسا بودن، بیانگر ذهنیات نگارنده نخواهد بود و از یک اثر در زمینه علوم انسانی شاید برداشت های متفاوتی شود. دکتر روح الامینی معتقد بودند پدیده های اجتماعی را باید به گونه ای به تصویر کشید که فرض براین باشد خواننده از کره ای دیگر آمده و هیچ گونه آشنایی با پدیده های مورد نظر ندارد. پس باید آن را دقیق، جامع،کامل و رسا بیان نمود. درخواست تهیه گزارش  از یک سفره ایرانی می تواند نمونه چنین فعالیتی باشد. 

*** باور به جای "خرافه" :

     در بسیاری از تحقیقات مردم شناسی و غیر مردم شناسی، با واژه خرافه و خرافات زیاد برمی خوریم. پژوهشگر و نویسنده هرآنچه را که با معیارهای فرهنگ خودش سازگار نباشد در زمره خرافات قرار می دهد. به اعتقاد دکتر روح الامینی، در علم مردم شناسی واژه ای به نام "خرافه" وجود ندارد. هر آنچه هست "باور" است. چون آنچه را که ما خرافات می نامیم، در یک جامعه باور مردم است و آنچه که  باور ماست، شاید به زعم جامعه ای دیگر، خرافه باشد.  ایشان از دانشجویان می خواستند در گزارش های پژوهشی خود از به کار بردن وا‍‍ژه "خرافه" به طور جدی پرهیز نمایند و در پژوهش های خود هرگز نگاه جانبدارانه  یا تحقیرآمیز نداشته باشند، و باورها را با توجه به فرهنگ، نگاه، نگرش، احساس و اعتقاد مردم هرجامعه بررسی کنند. 

*** ذکر منابع به شیوه ایرانی :

    با توجه به اینکه بسیاری از منابع مورد استفاده از شیوه های پژوهشی مورد نظر دکتر روح الامینی، متون کهن می باشد که نویسندگان یا دارای نام خانوادگی نیستند و یا متخلص به نامی هستند و در بسیاری از موارد، منابع، مشهورتر از نویسندگانشان هستند؛ بنابراین استفاده  از شیوه ذکر منابع نویسندگان خارجی که ابتدا نام خانوادگی و نام نویسنده  و پس از آن، عنوان منبع قید شود،در پژوهش های مردم شناسی با استفاده از متون کهن، قابل استفاده نمی باشد. از نظرایشان، باید در ذکر منابع، ابتدا عنوان منبع و سپس نام نویسنده نوشته شود. ذکر منابع  در اکثر آثار دکتر    روح الامینی  براین اساس می باشد. 

***پایان نامه های دانشجویی :

     یکی از مشکلات کتابخانه های دانشگاه ها و دانشکده ها کمبود فضا برای کتاب های  و پایان نامه های دانشجویی است. با توجه به اینکه در شکل متداول، صفحات پایان نامه تک رو          می باشد، این امر موجب می شود پایان نامه ها قطورتر شود و فضای بیشتری را در قفسه کتابخانه ها اشغال کنند.

    ایشان حتی در این امر جزئی دقت داشتند  و از دانشجویانی که با ایشان پایان نامه می گرفتند، می خواستند ضمن بیان منابع به شیوه ذکر شده، پایان نامه  به صورت دو رو، همانند کتاب، تهیه شود که هم زیباتر به نظر می رسد و هم فضای کمتری را اشغال می نماید.

 *** مردم شناسی در جامعه امروز

     دکتر محمود روح الامینی از یک سو با مطالعه متون کهن به مطالعه فرهنگ نیاکان می پرداختند و از سوی دیگر با نگاه مردم شناسی، پدیده های روز را مورد مطالعه قرار می دادند. همان طور که بیان شد، ایشان پدیده های طبیعی را نیز قابل مطالعه و بررسی می دانستند. ایشان اعتقاد داشتند همه پدیده ها از منظر مردم شناسی قابل مطالعه هستند و می توان کارکرد های آشکار و پنهان پدیده ها را از این منظر مشخص کرد.

    وی در یکی از مقالات خود در روزنامه اطلاعات، کارکردهای  آشکار و پنهان تماشای مسابقات ورزشی، به ویژه در برگزاری جام جهانی را در نظام خانوادگی، اداری و اجتماعی مورد مطالعه قرار دادند.

***********